حلفالفضولحِلْفُ الْفُضول، پیمانی میان برخی طوایف قریش در روزگار جاهلیت، برای حمایت از ستمدیدگان در مکه می باشد. ۱ - علت پیدایشسبب این پیمان آن بود که اعضای قبیله قریش گاه به بیگانگان یا کسانی که خاندان و عشیره ای در مکه نداشتند، ستم می‌کردند. [۱]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷.
از جمله، روزی مردی از زَبیدِ یمن با کالای خود به مکه رفت. عاص بن وائل سَهْمی (پدر عمروبن عاص ) کالای وی را خرید، اما در پرداخت قیمت آن تأخیر و او را خسته کرد. مرد یمنی به قریش پناه جست و از آن‌ها خواست تا او را در گرفتن حقّش یاری کنند، اما کسی به او یاری نکرد، از این رو، وی بر فراز کوه ابوقُبَیْس (نزدیک مسجدالحرام )، یا در کنار حِجر ، ایستاد و با صدای بلند اشعاری خواند و قریش را به دادخواهی خواند. [۲]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۳]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱ ، ص۱۸۶، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
[۵]
مسعودی، مروج، ج۳، ص۹ (بیروت).
[۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷.
۲ - اولین داعیزُبیربن عبدالمطلب ، عموی رسول اکرم و از بزرگان و اشراف قریش ، نخستین کسی بود که درباره حلف الفضول سخن گفت و به آن دعوت کرد. [۷]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۸ (بیروت).
[۸]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
در پی آن، برخی طوایف قریش در دارالنَّدوه ، که محل حل و عقد امور بود، گرد آمدند و هم سخن شدند که داد مظلوم را از ظالم بگیرند. [۹]
مسعودی، مروج، ج۳، ص۹، (بیروت).
سپس، به کوشش زبیربن عبدالمطلب، در خانه عبداللّه بن جُدعان تَیْمی، یکی از اشراف قریش، گرد آمدند. آنان دست در آب زمزم فرو کردند و به قولی دستان خود را بر خاک مالیدند. [۱۰]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۷، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۱۱]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳ـ۲۴، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
[۱۲]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۱۳]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۲.۱ - مفاد پیمانآنگاه با یکدیگر پیمان بستند که اگر برکسی از اهالی مکه یا بیگانه ای در این شهر ستمی رود، او را یاری کنند تا حق خود را از ظالم بگیرد، [۱۴]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۱۵]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
ظالم را از ظلم باز دارند و از هر منکری نهی کنند [۱۶]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
و به تهیدستان در مال و معاش کمک کنند. [۱۷]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۹، (بیروت).
[۱۸]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۷، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۱۹]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۲.۲ - طوایف حامیطوایفی از قریش که در این پیمان حضور داشتند، عبارت بودند از بنی هاشم و بنی مطّلب، فرزندان عبدمَناف، بنی زُهرة بن کِلاب، بنی تَیْم بن مُرَّه، و بنی اسدبن عبدالعُزّیبن قُصَیّ. [۲۰]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۲۱]
ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۱۶۷، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
[۲۲]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۳]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳ـ۲۴، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
[۲۴]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸.
از بنی حارث بن فِهر نیز یادکرده اند، [۲۵]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۹، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸.
اما درباره حضور آنان در حلف الفضول اتفاق نظر وجود ندارد. [۲۷]
ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۱۸۹، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
به هر روی، فضل و سبقت در حلف الفضول از آنِ بنی هاشم بود. [۲۸]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۹، (بیروت).
بنی عبدشمس و بنی نَوْفَل، از تیره های بنی عبدمناف، از این پیمان خارج شدند [۲۹]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۳۰]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۱۸۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
زیرا این پیمان بر ضد امویان و هم پیمان آنان، عاص بن وائل، شکل گرفت. [۳۱]
جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله وسلم، ج۱، ص۹۹، قم ۱۴۰۳.
برخی مورخان، قبایل شرکت کننده در حلف الفضول را همان قبایلی دانسته‌اند که قبل از آن در حلف المطیِّبین، شرکت کرده بودند. [۳۲]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷ـ ۱۸.
[۳۳]
مسعودی، تنبیه واشراف، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۱۱.
[۳۴]
ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان بترتیب ابن بلبان، ج۱۰، ص۲۱۷، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
چه، اتحادیه دیگری از قریش به نام اَحلاف، از یاری آن مرد مظلوم یمنی خودداری کرده بودند. [۳۵]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۶، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۳۶]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۳ - پیمان عطردر زمان جاهلیت ، قریش پیمانهای متعددی برای حمیّت و دفاع از یکدیگر بسته بودند. [۳۷]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷.
در حلف المُطَیِّبین (عطر زنندگان)، که در دوره جد چهارم رسول اکرم روی داد، [۳۸]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
قبایل اسد و زُهره و تَیم و حارث با بنی عبدمناف متحد شدند و با یکدیگر عهد کردند که به هیچ قیمتی کعبه را تسلیم نکنند. آنان بنی عبدمناف را ــ که افزون بر مناصب سقایت و رفادت حج، خواهان به دست گرفتن حجابت کعبه و دارالنَّدوه و لِواء (که از آنِ بنی عبدالدار بود) بودندــ یاری نمودند و برای تأکید بر پیمان خویش، کاسه ای را پر از عطر کردند و در آن دست فرو بردند و به کعبه مالیدند. در مقابل، احلاف یا لَعَقَةُ الدّم (خونْ لیسان)، که از قبایل مخزوم، جُمَح، سَهم و عَدی و طرفداران بنی عبدالدار بودند، با هم پیمان بستند که یکدیگر را حمایت کنند. آنان گاوی کشتند و دستهای خود را به خونش آغشتند و بعضی از ایشان آن خون را لیسیدند. [۳۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷.
[۴۰]
مسعودی، تنبیه واشراف، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۱۱.
۴ - وجه تسمیهدر وجه تسمیه حلف الفضول گفته‌اند چون حلف الفضول پس از حلف المطیّبین و احلاف منعقد شد و غیر از این دو پیمان و افزون بر آن‌ها بود، آن را چنین خواندند. [۴۱]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴۲]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۹، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴۳]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸.
نیز گفته شده است این پیمان را به دلیل فضل و برتری آن بر دیگر پیمانهایی که تا آن روز میان عرب سابقه داشت، و نیز به دلیل شرافت و فضیلت کسانی که آن را منعقد کردند، حلف الفضول نامیدند. [۴۴]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۴۵]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
این نام گذاری را به زبیربن عبدالمطلب، که از تیره بنی هاشم بود، نسبت داده [۴۶]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
و گفته‌اند وی این پیمان را برای آنان نوشت و اشعاری در این باره گفت. [۴۷]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۷، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴۸]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص ۱۸۹، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴۹]
مسعودی، تنبیه واشراف، ج۱، ص۲۱۰.
برخی نیز گفته‌اند که عرب یا قریش به‌طور خاص، آن را چنین نامیدند. [۵۰]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۴، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۱]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۹، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۲]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
۴.۱ - وجوه دیگردر سبب نام گذاری وجوه دیگری نیز مطرح کرده‌اند که چندان مقبول نیست، از جمله گفته اند: در این پیمان سه تن به نام فضل (جمع آن: فُضول) حضور داشتند. [۵۳]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸.
هم پیمانان در حلف الفضول اموال زائد بر نیاز خویش (فُضول) را بذل کردند، آنان کاری را بر عهده گرفتند که بر آنان واجب و لازم نبود، نخستین بار مردانی از جُرْهُم، که نامهایشان مشتق از فضل بود، با یکدیگر هم پیمان شدند که از مظلوم حمایت کنند و حق او را بگیرند و این پیمان را، به پیروی از پیمان جرهمیها، حلف الفضول نامیدند. [۵۴]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
حلف الفضول شریف ترین و بزرگوارانه ترین پیمانی بود که تا آن روز میان عربها وجود داشت. [۵۵]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۲، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۶]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۶، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۷]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۴.۲ - فرمایش پیامبراکرماز رسول اکرم حدیثی روایت شده است که پس از بعثت فرمود: ((همراه عموهای خود) در خانه عبدالله بن جدعان شاهد پیمانی بودم که اگر همه شتران سرخ موی را به من دهند، دوست ندارم به آن خیانت کنم و اگر امروز هم مرا به (مانند) آن دعوت کنند، می پذیرم). [۵۸]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۵۹]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۹، (بیروت).
[۶۰]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۶۱]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
[۶۲]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶ـ۲۷، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
چون حلف الفضول برای حمایت و دادخواهی از مظلوم بر ضد ظالم بود، اسلام آن را تأیید و تثبیت کرد و حتی آن را محکم تر ساخت. [۶۳]
مسعودی، تنبیه واشراف، ج۱، ص۲۱۰.
[۶۴]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۶۵]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۶، ص۳۳، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۴.۳ - زمان وقوعگفتهاند که حلف الفضول بیست سال پس از عام الفیل ، در بازگشت قریش از جنگ فِجار ، روی داد و حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم در آن هنگام بیست ساله بود. جنگ فجار در شوال و حلف الفضول در ذیقعده روی داد. [۶۶]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۸، (بیروت).
[۶۷]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۷۴، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۶۸]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷ چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۶۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸.
[۷۰]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۱۷۱، پانویس ۱.
با این حال، پاره ای روایات، زمان بستن این پیمان را پنج سال پیش از بعثت [۷۱]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
یا در خردسالی پیامبر نوشته اند. [۷۲]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۷۳]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱۵، ص ۲۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۵ - موقعیت اجتماعی پیمانحلف الفضول، به منزله رویدادی مهم، یکی از مبادی تاریخ گذاری در روزگار جاهلیت محسوب می‌شد [۷۴]
مسعودی، تنبیه واشراف، ج۱، ص۲۰۹.
و ستمدیدگان با توسل به آن حق خود را می‌گرفتند. [۷۵]
ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
این پیمان پس از اسلام نیز اهمیت خود را حفظ کرد. خلیفه دوم حضور در حلف الفضول را یکی از معیارهای تقدم قبایل برای برخورداری بیش‌تر از عطا و مقرری به شمار می‌آورد. [۷۶]
محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، ص۱۶۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۷۷]
ابن حنبل، کتاب العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۴۲۳، چاپ وصی اللّه عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۷۸]
محمد نجیب مطیعی، التکملة الثانیة، ج۱۹، ص۳۸۱، المجموع: شرح المُهَذّب، در یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج ۱۳ـ۲۰، بیروت: دارالفکر.
حضور در حلف الفضول نوعی افتخار محسوب می‌شد. در یکی از سفرهای معاویه به مدینه ، عبداللّه بن زبیر به او گفت که با امام حسن علیه‌السلام در حلف الفضول همراه است و اگر امام از وی بر ضد معاویه یاری بخواهد، او را اجابت می‌کند، اما معاویه ادعای او را در انتساب به حلف الفضول به تمسخر گرفت و رد کرد. [۷۹]
اخبارالدولة العباسیة و فیه اخبارالعباس و ولده، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، ج۱، ص۵۸ـ ۵۹، بیروت: دارالطلیعة للطباعة و النشر، ۱۹۷۱.
۵.۱ - امام‌حسین(علیه‌السلام)وپیمانپس از شهادت امام حسن نیز هنگامی که امام حسین علیه‌السلام بنابر وصیت برادرش، می خواست پیکر آن حضرت را در کنار قبر رسول خدا دفن کند، چون با مخالفت امویان روبه رو شد، به حلف الفضول متوسل شد و برخی قبایل برای یاری وی آماده شدند، اما آن حضرت از تصمیم خود منصرف گردید. [۸۰]
ابن عساکر، ترجمة الامام الحسن (ع)، ج۱، ص۲۲۲، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
همچنین هنگامی که ولیدبن عُتبة بن ابی سُفیان، امیر اموی مدینه (حک: ۵۷ـ۶۰ و ۶۱ـ۶۲)، درباره مال یا زمینی از آنِ امام حسین بر وی ستم کرد، امام وی را تهدید کرد که اگر حق او را ندهد، شمشیر برمی دارد و در مسجد رسول خدا ، مردم را به حلف الفضول می‌خواند. در پی آن، کسانی برای حمایت از امام حسین اعلام آمادگی کردند و ولید ، ناگزیر، حق امام را داد. [۸۱]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۸۲]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
[۸۳]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۱۶۹، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
به نوشته جوادعلی، [۸۴]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۸۹، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸.
شاید مقصود امام آن بوده است که به پیمانی همچون حلف الفضول دعوت می‌کند و لذا نمی‌توان از این حکایت نتیجه گرفت که حلف الفضول تا آن زمان برقرار بوده است. هشام بن محمدبن سائب کلبی (متوفی ۲۰۴) کتابی با عنوان حلف الفضول نوشته بوده است [۸۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۸، (تهران).
[۸۶]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۶، ص۸۲.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۲) ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان بترتیب ابن بلبان، ج ۱۰، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۳) ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت. (۴) ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۵) ابن حنبل، کتاب العلل و معرفة الرجال، چاپ وصی اللّه عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۷) ابن سعد، الطبقات الکبری، (بیروت). (۸) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۹) ابن عساکر، ترجمة الامام الحسن (ع)، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۰) ابن ندیم، الفهرست، (تهران). (۱۱) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶. (۱۲) اخبارالدولة العباسیة و فیه اخبارالعباس و ولده، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت: دارالطلیعة للطباعة و النشر، ۱۹۷۱. (۱۳) احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰. (۱۴) جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸. (۱۵) ذهبی، سیراعلام النبلاء. (۱۶) محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۷) جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله وسلم، قم ۱۴۰۳. (۱۸) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۱۹) مسعودی، تنبیه واشراف. (۲۰) مسعودی، مروج (بیروت). (۲۱) محمد نجیب مطیعی، التکملة الثانیة، المجموع: شرح المُهَذّب، در یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج ۱۳ـ۲۰، بیروت: دارالفکر. (۲۲) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلف‌الفضول»، شماره۶۴۵۹. |